Nasza biało czerwona

,, Kto ty jesteś?
Polak mały.
Jaki znak twój?
Orzeł biały…”

Fragment utworu z 1901 roku napisanego przez polskiego poetę neoromantycznego – Władysława Bełzę.

Dzień Flagi Rzeczypospolitej Polskiej obchodzony jest 2 maja. Święto ma popularyzować wiedzę o polskiej tożsamości i symbolach narodowych. Flaga jest symbolem suwerenności państwa lub narodu i nawiązuje do jego tradycji historycznej. Wywiesza się ją na urzędach państwowych w trakcie świąt, uroczystości i spotkań międzynarodowych. Flagi wywodziły się z wcześniejszych chorągwi królewskich i państwowych, przejmując ich barwy heraldyczne. W Kołobrzegu jako mieście portowym możemy spotkać również inną odmianę flagi.

Jest nią bandera – flaga państwowa wywieszana na okrętach wojennych oraz statkach handlowych i pasażerskich. W dzisiejszym rozumieniu jest widomym znakiem przynależności okrętu do państwa. Dla  marynarza stanowi symbol wszystkiego co mu jest drogie i bliskie  — ojczyzny, narodu,  wykonania  obowiązków, honoru i odwagi.

Bandera przeszła w ciągu wie­ków przez długą ewolucję. Jak wyglądała za dawnych czasów?

Wiemy z historii, że za panowania Zygmun­ta Starego pierwszy królewski kaper Adrian Flint operował w 1517 roku w Zatoce Fiń­skiej podczas wojny z Moskwą. Po rozejmie flotę kaperską rozwiązano. Zygmunt August zorganizował na nowo flotę kaperską i przy­stąpił do budowy okrętów królewskich, któ­rych dalsza rozbudowa miała miejsce za pa­nowania Zygmunta III i Władysława IV Wa­zy. Brak jest źródłowych danych na to, by twierdzić autorytatywnie, jaką banderę nosi­ły pierwsze polskie okręty. Dopiero w XVII wieku jest mowa o królewskiej banderze z rę­ką i mieczem. Można więc przypuszczać, że bandera na polskich kaperskich okrętach przedstawiała, zgodnie z ówczesnym zwycza­jem herb królewski, a więc Orła z Pogonią i literami początkowymi imienia króla.

Na sztychach gdańskich i holenderskich przedstawiających bitwę pod Oliwą (1627) wi­doczne są wyraźnie bandery szwedzkie, nato­miast okręty wskazane jako polskie mają na masztach flagi w pasy poziome podobne do bander Królewca lub Brandenburga.

W holenderskim dziele C. Allarda z 1685 ro­ku znajduje się dokładny opis polskiej kró­lewskiej bandery wojennej: „Jest ona barwy czerwonej, ma rękę wychodzącą z niebieskie­go obłoku trzymającą srebrną szablę o czar­nej rękojeści i okrytą do łokcia srebrzystym rękawem ze złotym mankietem”.

Atlas Koelera wydany w 1718 roku powta­rza opis tej bandery z tą zmianą, że ręka nie wychodzi z obłoku, lecz jest umieszczona bez­pośrednio na czerwonym tle. Taką banderę polską widzimy na angielskim sztychu w 1794 roku na którym przedstawiony jest bry­tyjski okręt w gali z flag państw i miast morskich. Atlas Koelera wymienia również Polską Banderę Narodową — mianowicie bia­łego orła bez korony ze złotym dziobem i szponami na czerwonym polu.

Atlas bander używanych w XVI i XVII wieku, znajdujący się w Muzeum Morskim w Luwrze wymienia pod nr 99 — Polską Banderę Królewską — posiadającą białego orła na czerwonym polu. Dopiero w XIX wieki: wprowa­dzono narodowe bandery handlowe. Na francuskich i portugalskich mapach morskich z XVIII w. (w muzeum duńskim w Kronborgu) wówczas, gdy Rzeczypospolita nie utrzymywała marynarki wojennej, przedstawione są bandery polskie, określane jako ,,ku­pieckie”, na których w białym polu umiesz­czony jest niebieski krzyż św. Andrzeja, w górnym zaś rogu przy drzewcu czerwony kwa­drat, w którym znajdował się biały orzeł ze złotą koroną, dziobem i szponami. Bandera z niebieskim krzyżem św. Andrze­ja przyjęta była w tym czasie jedynie we flocie rosyjskiej. Wprowadził ją Piotr Wiel­ki. Jest oczywiste, że tego rodzaju bandera polska zbliżona do rosyjskiej oznaczała związ­ki miedzy Polską i Rosją. W okresie powstania styczniowego powsta­ła myśl stworzenia floty polskiej. Jej orga­nizator Polak, oficer marynarki rosyjskiej Władysław Zbyszewski, miał zamiar rozpo­cząć wojnę korsarską na Morzu Czarnym prze­ciwko Rosji. W umowie podpisanej 1 lutego 1864 roku określono jak mają wyglądać ban­dery i znaki polskich powstańczych okrętów, „Flaga statków polskich będzie dwukolorowa, biała i amarantowa z herbem państwa ta­kim, jakiego Rząd Narodowy na pieczęciach swych używa. Znak ramię białe, mieczem uzbrojone   w   amarantowym   polu.    Banderola biała i amarantowa”. W 1918 roku kmdr J. Bartoszewicz objął dowództwo pierwszego polskiego statku na Morzu Czarnym, noszącego nazwę ,,Polonia” . Po raz pierwszy po długich latach niewoli pod­niesiono na jego maszcie polską banderę. Ka­pitan „Polonii” wspomina, że nie wiedziano wówczas, jaką należy podnieść banderę. Nie było żadnych wzorów Zdecydowano się w końcu na banderę o elementach zapożyczo­nych z czasów poprzednich — na białym po­lu przeciętym amarantowym krzyżem św. Andrzeja — umieszczono w górnym rogu przy drzewcu amarantowy prostokąt z bia­łym orłem ze złotą koroną, dziobem i szpo­nami. Statek „.Polonia” pływał pod tą banderą przez dwa lata po mo­rzu Czarnym i Śródziemnym, nigdy nie przy­bił do polskich brzegów. 1 maja 1920 r., dwa lata po odzyskaniu niepodległości w stoczni Wojana w Gdańsku — no­wa bandera wojenna została podniesiona na pierwszym okręcie — był nim mały parowiec hydrograficzny „Pomorzanin”.

Pierwszym statkiem, który nosił polską banderę handlową był żaglowiec szkolny „Lwów”.

Biało-czerwona bandera z orłem w koronie, będącym wówczas herbem państwa, nawiązy­wała do narodowych tradycji. Pod znakami tymi szkoliła się marynarka polska w okresie międzywojennym, pod nimi okręty polskie broniły bohatersko wybrzeża przed najazdem hitlerowskim w 1939 r., oraz walczyły zwycięsko w wielkich zmaganiach na morzach świata przez cały okres II Wojny Światowej.

Od 1945 roku w okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej zmieniono wizerunek orła zarówno na banderze wojennej jak i handlowej, którego ,,pozbawiono” korony. Obecnie statki polskiej przynależności noszą bandery z nowym rysunkiem orła. Wzór herbu pochodzi z 9 lutego 1990 roku, a na okrętach  wojennych zmiany wprowadzono ustawą z dnia 19 lutego 1993 r. o znakach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Pamiętajmy i flaga i bandera podlegają ochronie prawnej. Winny być zawsze czyste, nie mogą być postrzępione ani zmięte. Jeżeli zaplączą się wokół drzewca, należy je rozplątać. Przy przekraczaniu burty statku, czy okrętu oddajemy banderze należne honory.

Tekst  Marek Padjas

Zdjęcia ze zbiorów autora